چکیده طرح:

بیماری های آبزیان پرورشی و خسارات ناشی از آن بویژه در سال های اخیر صنعت آبزی پروری را در نقاط مختلف جهان تحت تأثیر قرارداده است. از آنجاکه تیلاپیا در مراحل نخست معرفی به صنعت آبزی پروری کشور بوده و درعین مقاوم بودن گزارشاتی از ابتلاء آن به بیماری های مختلف عفونی وجود دارد، لازم است بررسی بیماری ها و برنامه ریزی اصولی پیشگیری و کنترل آن مورد توجه قرار گيرد.
از مهرماه 1391 تا پایان سال 1392 بررسی و پایش بهداشتی کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا در مرکز تحقیقات ملی آبزیان آبهای شور صورت گرفت. با مشاهده علائم غیرطبیعی ظاهری، حرکتی و تغذیه ای و تلفات غیرمعمول در تخم ها، بچه ماهیان، ماهیان پرورشی و مولدین، بررسی های انگلی، باکتریایی، قارچی و ویروسی انجام شد.
دراین بررسی وجود باکتری های Streoptococcus و Edwardsiella، قارچ های Penicillium و Aspergillus، منوژن های Gyrodactylus و Dactylogyrus، مشخص شد. آلودگی نمونه ها به ویروس های Herpesvirus ، EHNV و BIV منفی بود.
گرچه عوامل پاتوژن و موارد بیماری در ماهیان تیلاپیای مورد بررسی بصورت معدود و موردی مشاهده شدند، اما پایش و اعمال دستورالعمل بهداشتی مدیریتی بویژه در زمینه پیشگیری از بروز بیماری ها بسیار اهمیت دارد.

 

اهميت، ضرورت، اهداف و روش تحقيق:
بیماری های آبزیان پرورشی و خسارات ناشی از آن بویژه در سال های اخیر صنعت آبزی پروری را در نقاط مختلف جهان تحت تأثیر قرارداده است. از آنجاکه تیلاپیا در مراحل نخست معرفی به صنعت آبزی پروری کشور بوده و درعین مقاوم بودن گزارشاتی از ابتلاء آن به بیماری های مختلف عفونی وجود دارد، لازم است بررسی بیماری ها و برنامه ریزی اصولی پیشگیری و کنترل آن مورد توجه قرار گيرد.
هدف از این بررسی پایش بهداشتی کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا و شناسایی عوامل احتمالی بیماریزای عفونی، و تهیه دستورالعمل مدیریت بهداشتی کارگاه ها بود.
از مهرماه 1391 تا پایان سال 1392 بررسی و پایش بهداشتی کارگاه های تکثیروپرورش تیلاپیای مرکزتحقیقات ملی آبزیان آبهای شور انجام شد. با مشاهده علائم غیرطبیعی ظاهری، حرکتی و تغذیه ای و تلفات غیرمعمول در تخم ها، بچه ماهیان، ماهیان پرورشی و مولدین، بررسی های انگلی، باکتریایی، قارچی و ویروسی انجام شد.

نتايج:
در این بررسی کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا از نظر بهداشتی بررسی و چند مورد عوامل بیماریزای عفونی باکتری های Streoptococcus و Edwardsiella، قارچ های Penicillium و Aspergillus، منوژن های Gyrodactylus و Dactylogyrus، مشخص شد.
آلودگی نمونه ها به ویروس های Herpesvirus ، EHNV و BIV منفی بود.
با مدیریت بهداشتی کارگاه ها و اجراء روش های بکار رفته در این تحقیق، عوامل بیماریزای عفونی بویژه انگل ها که مهمترین معضل بهداشتی و عامل بیماری و تلفات محسوب می شدند کاملاً کنترل شدند.
دستورالعمل مدیریت بهداشتی کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا تهیه شد.
دستورالعمل فنی و توصيه ترويجی:
دستورالعمل مدیریت بهداشتی کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا
ضرورت سلامت و کنترل بیماری ماهیان پرورشی باتوجه به اهمیت جنبه های زیست محیطی، کنترل آلودگی، سلامتی انسان، کاربرد تکنولوژی های آبزی پروری، مراعات اصول بهداشتی، تشخیص و مداوای بیماری ها، فرموله کردن واقدامات پیشگیری از امراض و تلاش برای افزایش مقاومت آبزیان، روشن است.
بیماری های آبزیان پرورشی و خسارات ناشی از آن بویژه در سال های اخیر، صنعت آبزی پروری را در نقاط مختلف جهان تحت تأثیر قرار داده و درمواردی موجب توقف کامل فعالیت ها و هدررفتن سرمایه های کلان شده است. بعلاوه بیماری می تواند بر اقتصاد ماهی تیلاپیای پرورشی و فروش و صادرات آن تأثیر بگذارد.
از آنجاکه تیلاپیا در مراحل نخست معرفی به صنعت آبزی پروری کشور بوده و درعین مقاوم بودن این ماهی گزارشاتی از ابتلاء آن به بیماری های مختلف عفونی در نقاط مختلف جهان گزارش شده، لازم است بررسی بیماری ها و برنامه ریزی اصولی پیشگیری و کنترل آن مورد توجه قرارگيرد. باتوجه به احتمال ابتلاء این ماهیان به انواع بیماری های عفونی و احتمال انتقال برخی از پاتوژن ها به محیط و پرسنل کارگا ه‌ها، کنترل بیماری ها از نظر شیوع در منطقه فعالیت به منظور حفظ سلامت محیط، موجودات زنده و انسان ها نیز اهمیت زیادی دارد.
بیماری های مهمی تیلاپیا را تحت تأثیر قرار می دهند که ممکن است به مشکلات جدی منجر شود. برای مدیریت بهداشتی ماهیان تیلاپیای پرورشی پیشگیری از بیماری بر درمان ترجیح دارد. پیشگیری شامل مجموعه ای از آبزی پروری خوب و مدیریت کارگاه ها است. جنبه های کلیدی مدیریت بهداشت آبزیان شامل کاهش احتمال قرارگیری در معرض پاتوژن ها و کاهش عوامل استرس زا است که ماهی را از نظر آلودگی به عوامل بیماری زا مستعد می کنند.
تیلاپیای نیل Oreochromis niloticus مهمترین گونه تیلاپیای پرورشی جهان است که در کشور ما مطالعات بهداشتی آن به موازات جنبه های تکثیر و پرورش در مرکزتحقیقات ملی آبزیان آبهای شور انجام شده است.
مهمترین راهکارهای پیشگیری و کنترل بیماری های ماهیان تیلاپیا در کارگاه های تکثیر و پرورش موارد ذیل هستند:
• مدیریت کارآمد اساس پیشگیری از بیماری ها و کنترل بهداشتی کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا است. با ترکیب آبزی پروری با مدیریت مناسب بیماری می توان صنعت تیلاپیا را به بیش از 90% بازماندگی رساند.
• عمومی ترین راه بروز آلودگی معرفی ماهی آلوده به محیط است. بنابراین لازم است در تهیه ماهیان غیرآلوده حداکثر دقت بکار رود و در هرگونه جابجایی احتمال وجود آلودگی مورد توجه قرار گیرد.
• ماهيان وارداتی باید برای سنجش های مختلف احراز صلاحيت و اخذ مجوز سلامت به مدت مناسب برای ارزیابی وضعیت سلامت در شرایط قرنطینه نگهداری شوند.
• لازم است آموزش لازم به پرسنل مرتبط جهت استفاده از لباس و کفش مشخص و استریل و رعایت بهداشت فردی داده شود.
• در سایت های تکثیر و پرورش، از ترددهای غیرضروری ممانعت شده و حتی الامکان پرسنل مشخص آموزش دیده امکان تردد به مکان های مزبور را داشته باشند.
• برای حفظ شرايط قرنطينه، كليه محیط های تكثير و پرورش باید به شکل مناسب استریلیزه شود.
• آلوده نبودن تورها، تجهیزات و دیگر عوامل انتقال دهنده پاتوژن ها باید مرتباً بررسی شوند. پرورش دهنده باید در مزارعه خود یادآوری کند که ماهی، آب، دست و کفش پرسنل راه های عمده انتقال عوامل بیماری زا هستند. بنابراین حفظ بهداشت شخصی پرسنل، شستشوی دست ها، ضدعفونی کردن ظروف و کفش ها و آلوده نبودن وسایل حمل و نقل از موارد مهم است.
• در مرحله بعد پرورش دهنده باید به تهیه خوراک مطلوب و اجتناب از تراکم زیاد ماهیان توجه داشته باشد.
• لازم است نظارت بر وضعیت بهداشت و سلامت کارگاه ها و مزارع در فواصل زمانی منظم توسط کارشناسان دامپزشکی اعمال گردد.
• بمنظور پیشگیری از بیماری، شناسایی عوامل بیماری و عوامل همه گیر شناسی توسعه بیماری اهمیت دارد. همچنین مهم است که آستانه تعادل بین تراکم ماهیان در مزرعه و سلامت را بدانیم.
• برای شناسایی کامل عوامل بیماری زا باید نمونه گیری از ماهی و بررسی همه گیری در چند مزرعه بمدت 2-1 سال صورت گیرد. پایش یکنواخت می تواند شاخص سلامت جمعیت را نشان دهد.
• باید توجه داشت که اگر عامل بیماری زا وارد سیستم بازگردش شود تقریباً غیرقابل ریشه کنی است. ریشه کن شدن عامل بیماری زا مستلزم حذف جمعیت پرورشی، ضدعفونی کردن و تجدید جمعیت دارد و در این شرایط قطعاً پرورش دهنده خسارت می بیند. با استریل کردن سیستم نابودی عوامل بیماری زا %100 انجام نمی شود.
• حضور عوامل بیماری زا عامل ضروری برای توسعه بیماری است اما به تنهایی برای بروز بیماری کافی نیست. توسعه بیماری در شرایطی روی می دهد که ترکیبی از عوامل محیطی غیرمعمول وجود داشته باشد و میزان استرس جمعیت در حال پرورش به نقطه ای برسد که برای ایمنی ماهی مضر است. مثلاً ممکن است درجه حرارت همراه با تغییرات فصلی زیاد یا کم شود و این امر به ماهی استرس وارد می کند. بنابراین می توان گفت استرس به هر نحو کلید بروز بیماری است و باید از بروز آن درحد امکان جلوگیری کرد.
• شیوع و شدت بیماری بستگی به عوامل محیط زیستی مانند شرایط اقلیمی، سیستم پرورش، تراکم، شرایط آب، و عوامل زیستی مانند سن، ژنتیک، تغذیه و استرس دارد. برای گونه تیلاپیای نیل O. niloticus دمای مناسب آب C°32-24 و شوری مناسب ppt15-5 است. دمای C°16-10 باعث استرس شده و در این شرایط کاهش تغذیه و بروز بیماری مطرح می شود. مقدار اکسیژن باید نزدیک سطح اشباع mg/lit3-2 و نیتروژن محلول بویژه آمونیوم غیریونیزه در سطوح پایین و کمتر از ppm0.05 حفظ شود. محدوده pH مناسب براي تيلاپيا 9-7 است.
• تغییرات فصلی و آب و هوایی نقش مهمی در ابتلاء ماهیان تیلاپیای پرورشی به بیماری ها و توسعه آلودگی در ماهیان آب شیرین بویژه در اواخر پاییز و زمستان که دما پایین است دارد. بنابراین باید تدابیر لازم برای تثبیت و کنترل شرایط محیطی قبل از تغییر فصل اندیشیده شود.
• تغییرات فصلی تأثیر مشخصی بر بروز آلودگی در گونه های مختلف تیلاپیا دارند. آلودگی انگلی شدید در زمستان مشاهده می شود و کمترین آلودگی در تابستان گزارش شده است.
• واحدهای آبزی پروری یعنی تانک ها، استخرها، آبراهه ها و دیگر محیط های آبزی پروری باید تمیز باشند و به نحوی طراحی شده باشند که مواد دفعی و غذای مصرف نشده تجمع نکند.
• بمنظور عملکرد بهتر مدیریت و کیفیت بهتر ذخیره در کارگاه تکثیر، جدا کردن تانک های بازگردش از یکدیگر بطوریکه هر مجموعه واجد سیستم بازگردش مخصوص خود باشد مناسب است زیرا بدلیل کنترل بیماری ها بویژه آلودگی های انگلی موجب ایمنی بیشتر می شود.
• دستجات بچه ماهی نورس یا انگشت قد باید از یکدیگر جدا شوند تا کنترل شیوع بیماری امکان پذیر شود.
• در مورد تولید مقادیر زیاد بچه ماهی تیلاپیا، نیاز به توجه بیشتر به مولدین، غذای با کیفیت و برنامه کنترل بیماری ها وجود دارد. سطح بیماری های تیلاپیا عمدتاً به تراکم محیط های پرورشی مربوط می شود. ازاین رو اگرچه علاقه بهره بردار به افزایش تراکم با هدف تولید در واحد بیشتر است اما این امر ریسک ابتلا را به همان اندازه افزایش می دهد.
• عوامل بیماری زا عموماً همراه با بچه ماهیان از کارگاه تکثیر منتقل می شوند. درصورتی که عامل بیماری زا بروز کند نرخ آن بسرعت افزایش خواهد یافت. کنترل بهداشتی بچه ماهیان قبل از انتقال به مزرعه یا کارگاه هدف اهمیت زیادی دارد.
• آبزی پروران بهتر است از منبع محلی برای بچه ماهی استفاده نمایند زیرا احتمال بروز بیماری ماهی کاهش می یابد. محققین بیماری هایی در گونه های مختلف تیلاپیا گزارش کرده اند که ناشی از انتقال پاتوژن ها بین مناطق مختلف بوده است. در شرایط ایده آل باید هر کشور و حتی هر استان و هر منطقه از نظر تولید بچه ماهی خودکفا باشد.
• کیفیت آب و غذا و شرایط حمل ونقل باید کنترل شده باشد. باید بچه ماهیان نورس سالم که درمعرض استرس قرار نداشته اند در اختیار آبزی پروران محلی قرار گیرد. تولید بچه ماهی در مقیاس زیاد نیازمند مدیریت قوی است.
• برخی از پرورش دهندگان آلودگی را از آب آلوده که از مکان های دیگر گرفته اند دریافت می کنند. کانال هایی که آب را از یک مزرعه به مزرعه دیگر می برند انواع عوامل بیماری زا را دارند و باید از نظر بهداشتی پایش شوند.
• در سیستم بازگردش تیلاپیا خوب رشد می کند اما در این سیستم ها انتشار ناخواسته عوامل بیماری زا مشکلاتی را بوجود می آورند. سیستم بازگردشی محیط مطلوبی برای افزایش و چند برابر شدن پاتوژن ها است زیرا حرارت، مواد غذایی، آب غنی مکان های مناسب برای بروز امراض به میزان فراوان دردسترس می باشد.
• پرورش متراکم در استخرها و سیستم های بسته با استفاده از سیستم آب بازگشتی که با کاهش کیفیت آب توأم است، موجب استرس در ماهیان پرورشی می شود و احتمال بروز و شدت بیماری در تیلاپیا را افزایش می دهد.
• در کشت متراکم مثلاً در پرورش تیلاپیا در سیستم بازگردش می توان با فیلتر کردن آب پاتوژن ها را کاهش داد. استفاده از نور UV و ازون هم در این سیستم ها مناسب است.
• درمورد ماهیانی که در قفس یا استخر پرورش می یابند، وقتی تلفات به سطح هشدار دهنده برسد باید از نظر بیماری نمونه برداری صورت گیرد. سطح هشدار دهنده تلفات براساس درصد مرگ و میر روزانه بیان می شود. متناسب با سطح قابل پذیرش تلفات در پایان دوره تولید، هرمزرعه باید درمورد درصد روزانه تلفات تصمیم گیری کند که در هر واحد نشانگر زمان ضرورت بررسی درزمینه بیماری ها است. مزرعه دار باید براساس پایش و سیستم هشدار در مراحل اولیه بیماری را شناسایی و بسرعت اقدام نماید.
• در روش تولید تیلاپیا در قفس موقعیت قرارگیری قفس ها، نامشخص بودن هوا، کیفیت آب، مقدار آب، جریان آب، دانش و تجربه، کیفیت بچه ماهی و اندازه، تلفات، وضعیت بازار همگی از عواملی هستند که می توانند سیستم را تحت تأثیر قرار دهند و باید بخوبی مدیریت شوند.
• در موارد بیماری حاد برای کاهش اثرات بیماری می توان استراتژی های پرورشی دیگر بکار برد.
• صید و انتقال تیلاپیا از یک استخر به استخر دیگر، ماهی را تا %50 را بیشتر در معرض بیماری قرار می دهد بنابراین تا حد ممکن از جابجایی ماهی پرهیز گردد.
• پرورش دهنده باید ماهی را از مرحله بچه ماهی نورس نابالغ در سریع ترین زمان پرورش دهد.
• در هر شرایط تجمع جلبکی یا قارچی در سیستم های آبزی پروری نباید روی دهد.
• ماهیان تلف شده و بیحال باید از سیستم خارج شوند. چنانچه ماهی بر اثر بیماری مرده باشد عوامل بیماری زا را منتشر می کند.
• نگهداری ماهی بعد از رسیدن به وزن تجاری مناسب نیست و باید زودتر برداشت شود. درصورت عدم برداشت بیماری بروز خواهد کرد. ماهیان آلوده در صید زنده و زنده فروشی بشدت تلف می شوند. شکل ظاهری ماهی آلوده و غیرآلوده در هنگام عرضه در بازار متفاوت است. ماهیان آلوده که در تانک ها عرضه می شوند یک یا هردو چشم را ندارند، بدن آنها پوشیده از لکه قارچی است و درسراسر بدن خونریزی دارند. این ماهیان زود می میرند.
• تغذیه ماهی برای افرایش مقاومت آن اهمیت دارد. بویژه کیفیت غذا در سیستم تانک و آبراهه مهم است چراکه ماهی در این سیستم ها به غذای طبیعی دسترسی ندارد. ازاین رو پیشنهاد می شود در سیستم هایی که دسترسی به غذای طبیعی وجود ندارد از خوراک با درصد پروتئین بالا (خوراک قزل آلا) و در سیستم های واجد غذای طبیعی مانند پرورش نیمه متراکم در استخرهای خاکی از خوراک دارای درصد پروتئین پایین (خوراک کپور و یا پروتئین پایین تر تا %30-25) استفاده شود.
• جنبه های کیفی خوراک نیز مهم است و نگهداری خوراک بصورت طولانی مدت یا در اماکن نامناسب ممکن است منجربه فساد گردد. بیشتر خوراک های تجاری ماهی شامل چربی های چندغیراشباعی هستند که از روغن ماهی گرفته شده و با اکسیژن هوا واکنش نشان داده اند و انواع ترکیبات سمی را بوجود می آورند. این شرایط می تواند موجب بیماری ماهیان پرورشی شود.
• کپک هایی که روی غذای انبار شده رشد می کنند مواد سمی تولید می کنند. آبزی پروران باید از خوراک های باکیفیت استفاده کنند، غذا را بیش از 90 روز نگهداری ننمایند و در ذخیره سازی خوراک به منظور پیشگیری از کاهش کیفیت غذا دقت داشته باشند.
• در هر شرایط به محض مشاهده آثار بیماری در ماهیان لازم است اقدامات ممکن کنترلی آغاز و با هماهنگی کارشناسان مرتبط، نسبت به رفع مشکل اقدام شود.
• پس از هر دوره پرورش باید سیستم های نگهداری ماهی تمیز و ضدعفونی شوند تا عوامل بیماری از یک دوره به دوره دیگر منتقل نگردد.
• درمورد باکتری ها استراتژی های عملکردی موجب کاهش استرس ماهی شده و منجربه پرورش مطلوب می شود. کاربرد واکسن ها و آنتی بیوتیک ها روش های درمانی فعال هستند.
• برای درمان آلودگی استرپتوکوکوس Streptococcus مدیریت استرس بسیار اهمیت دارد.
• حداقل 10-5 ماهی از مزرعه باید جهت پایش مزارع مشکوک به بیماری باکتریایی آزمایش شود.
• استرپتوکوکوس می تواند توانایی تجاری مزرعه دار را تحت تأثیر قرار دهد. استرپتوکوک روی رشد ماهی اثر کرده نرخ رشد را بطور معنی دار کاهش می دهد. این عامل بیماری زا خطری جدی محسوب می شود.
• استرپتوکوک همه مراحل زندگی را تحت تأثیر قرار می دهد اما ماهیان در وزن های 100 گرم تا اندازه های بازاری برای ابتلاء مستعدتر هستند.
• مشخصات کلینکی ابتلاء ماهی به استرپتوکوک شامل سپتی سمی هموراژیک عفونت خونی، بیحالی و ضعف، کاهش اشتها، تغذیه غیرطبیعی، لوله گوارش خالی همراه با کیسه شنای بزرگ یک علامت مهم نبودن فعالیت گوارشی، خونریزی پوستی بویژه دراطراف دهان و قاعده باله ها، گاهی پیگمانتاسیون قرمز در اطراف مخرج خونریزی ، وجود لکه های خون در اندام های داخلی، عضلات و ناحیه شکم، تورم کلیه ها، طحال و کبد، شنا و حرکت مارپیچی، حرکت نامنظم، انحناء بدن، اختلالات چشمی خونریزی در چشم، مات شدن قرنیه یک یا هردو چشم، بیرون زدگی چشم یا درون رفتگی چشم ، بادکردن شکم، وجود مایع یا آب آوردگی شکم که همراه با بیرون زدگی مخرج هستند که باید مورد توجه قرار گیرد.
• استرپتوکوک بیشتر در سیستم های بازگردش و متراکم رخ می دهد بنابراین سیاست توسعه این روش ها باید مورد تجدید نظر قرار گیرد.
• استرپتوکوک ها از آب استخر، گل ولای کف استخر، کودهای آلی استفاده شده برای بارورکردن استخر و ماهی های آلوده شده به این باکتری بدست آمده اند. بنابراین باید درمورد روش های آماده سازی استخر، تأمین مناسب آب، حذف سریع نمونه های مشکوک و استفاده از کود های پاک توجه ویژه داشت.
• استرپتوکوكوس از طریق بلعیدن همنوع خواری، و جراحت های پوست یا انتقال از محیط به ماهی منتقل می شود. ازاین رو ذخیره سازی ماهیان هم اندازه برای جلوگیری از همنوع خواری، جداسازی نمونه های مشکوک، جلوگیری از دستکاری و آسیب فیزیکی ماهی و رعایت بهداشت استخر و آب بسیار مهم است.
• باید توجه داشت که استرپتوکوک از ماهی به انسان منتقل می شود. پرسنل مرتبط باید در این زمینه اطلاعات و آموزش کافی داشته باشند. تیلاپیای مبتلاء به بیماری استرپتوکوكوس باید با دقت و احتیاط عمل آوری و تمیز شود. این باکتری می تواند ازطریق جراحت دست وارد بدن انسان شود. رعایت اصول بهداشتی و بویژه استفاده از دستکش وعدم لمس ماهی در حد امکان بسیار اهمیت دارد.
• در سیستم های سرپوشیده آلودگی به استرپتوکوک شدید می شود.
• برخی از عوامل زیست محیطی مانند درجه حرارت کم یا زیاد آب، شوری زیاد، قلیایی بودن آب و pH بیش از 8، کاهش اکسیژن محلول در آب، تراکم بالای نیتریت و نیز تراکم بالای ماهی عوامل استرس زا برای ماهیان تیلاپیای پرورشی بوده وموجب ابتلاء به استرپتوکوکوس می شوند. حفظ کیفیت آب ازطریق تعویض، گردش آب، و هوادهی، همچنین استفاده از پرورش در سیستم های نیمه متراکم بدلیل کاهش استرس مفید است.
• در پرورش تیلاپیا در سیستم های بسته و استخر با تراکم ذخیره سازی بالا، شرایط برای بروز بیماری های استرپتوکوکی مستعد بوده و تا 75% تلفات در سیستم بسته و 50% در استخر رخ داده است.
• استرپتوکوک می تواند شدت یافته و طی 3-2 هفته با افزایش دما سبب مرگ ومیر شود اما در دمای پایین مزمن بوده و تلفات تریجی و مداوم ایجاد می کند. برنامه ریزی کنترل دما در کارگاه ها در این زمینه بسیار مهم است.
• دمای زیاد آب استرس آور است و بیماری را تشدید می کند. چنانچه کاهش دما امکان پذیر باشد روش مناسبی است مثلاً در مزارع کوچک ایجاد سایه و آب پاشی می تواند مؤثر باشد.
• در موارد آلودگی شدید استرپتوکوکی کاهش تدریجی یا کامل تغذیه می تواند تلفات را کنترل کند.
• استرپتوکوک توسط آنتی بیوتیک کاملاً کنترل نمی شود. استفاده از آنتی بیوتیک می تواند موجب مقاومت باکتری شده و صادرات محصول را با مشکل روبرو کند.
• واکسیناسیون تکنیک کلیدی پیشگیری از ابتلاء به استرپتوکوک و کاهش اثرات منفی اقتصادی آن است.
• باید توجه داشت در درمان بیماری های باکتریایی یا ویروسی به کمک واکسینایون، لازم است میکروارگانیسم در سطح گونه شناسایی شود.
• بطور کلی دو عامل پاتوژن مهم در تیلاپیا باکتری Streptococcus iniae عامل تلفات شدید در سیستم های متراکم تیلاپیا و دیگری ترماتود منوژن Gyrodactylus مشکل ساز در ذخایر تیلاپیای جوان و متراکم در آب های غنی یوتروفیک، می باشند. برنامه ریزی پیشگیری و کنترل بیماری ها با توجه خاص به این دو عامل باید صورت گیرد.
• باکتری ادواردزیلا Edwardsiella در تیلاپیاهای پرورشی شیوع دارد و محیط منبع آلودگی به این باکتری محسوب می شود. شرایط نامتعادل محیطی مانند دمای نامناسب و درجه حرارت بالای آب بیش از Cº30، کیفیت پایین آب و مواد آلی زیاد در آب موجب بروز آن می شود.
• ماهیان مبتلا به ادواردزیلا علائمی شامل شنای چرخشی، حرکات مارپیچی و شنا نزدیک سطح آب، کاهش رنگدانه ها، بیرون زدگی چشم، تیرگی چشم، تورم شکم، خونریزی لکه ای پوست و باله ها، فتق رکتوم، آب آوردگی شکم، و جمع شدگی کبد، طحال و کلیه نشان می دهند که باید مورد توجه قرار گیرد.
• مدیریت استرس در محیط پرورش و پیشگیری بهترین گزینه از ابتلاء به ادواردزیلا است.
• بطور کلی برای کنترل و درمان بیماری های باکتریایی استفاده از آنتی بیوتیک ها باید مسئولانه باشد.
• درمان با آنتی بیوتیک باید طبق نظر متخصص بهداشت ماهی و دامپزشکان، در مدت کوتاه و بصورت اورژانسی صورت گیرد.
• نکته مهم این که ابتلاء تیلاپیا به باکتری ها می تواند بدون علامت بیماری باشد و بدین ترتیب پایش باکتریایی ضرورت دارد.
• ماهی سالم بندرت مورد تهاجم بیماری های قارچی قرار می گیرد. ماهیان عفونی شده که تحت استرس شوک دمایی، کاهش فصلی دما، آسیب مکانیکی قرار گرفته یا مبتلا به بیماری های دیگر هستند، به قارچ ها مبتلا می شوند. بدین ترتیب مشاهده علائم بیماری قارچی می تواند هشدار دهنده وجود عوامل بیماری زای دیگر باشد.
• جهت پیشگیری از شیوع قارچ های بیماری زا، كودهای آلی كه براي باروري استخرها بکار می روند باید استریل باشند.
• ساپرولگینا قارچ شایعی است که پس از باکتری ها می تواند سبب تلفات سنگین ماهیان تیلاپیای پرورشی شود. این قارچ بر اثر مدیریت ضعیف بویژه در شرایط کیفیت پایین آب و دمای نامناسب بروز می کند.
• ماهیان آلوده به قارچ ساپرولگنیا بیحال بوده و تغذیه مناسب ندارند و علائم لکه پنبه ای توده ای سفید رنگ در سطح بدن آنها و آسیب روی باله، دهان و پوست اغلب همزمان با آلودگی باکتریایی در آنها مشاهده می شود. آلودگی قارچی و لکه های رشته ای و پنبه ای سفید بشدت در تخم های فاسد شیوع دارد و می تواند به تخم های زنده منتقل شده سبب مرگ آنها گردد و لازم است بسرعت کنترل شود.
• در هچری ها قارچ ساپرولگنیا مهمترین معضل هستند که روی تخم و نوازادان رشد می کنند و از طریق انتقال منتشر می شوند.
• قارچ آسپرژیلوس آفلاتوکسین هایی را تولید می کند که برای ماهی ها سمی است. نگهداری نامناسب غذای ماهی باعث رشد این قارچ می شود.
• مالاشیت گرین و فرمالین قارچ کش های خوبی هستند اما روی اکوسیستم تأثیر مستقیم دارند. این مواد همچنین سبب سرکوب سیستم ایمنی ماهی بویژه درصورت کاربرد مکرر می شوند. آثار تراتوژنی و باقی ماندن این مواد در بافت ماهی از دیگر آثار آنها است. استفاده از پراکسیدهیدروژن و آکریفلاوین به میزان 1 گرم در لیتر بدلیل سازگاری بیشتر با محیط زیست جهت مبارزه با آلودگی های خارجی تخم و ماهی مناسب تر است.
• عوامل انگلی باعث افزایش پاسخ استرس می شود و این شرایط مقاومت در برابر بیماری را کاهش داده ماهی را برای ابتلاء به انواع عفونت ها مستعد می کند.
• انگل ها می توانند حامل ویروس ها و باکتری های ماهیان باشند واحتمال انتقال عوامل بیماری زا از یک ماهی به ماهی دیگر ازطریق آنها وجود دارد. کنترل عوامل انگلی خودبخود شیوع بسیاری از عوامل بیماری زای دیگر را محدود می کند.
• مرگ ومیر ناشی از منوژن ها در کارگاه ها و مزارع تیلاپیا براثر تراکم شدید، کاهش کیفیت آب و عدم رعایت اصول بهداشتی پیش می آید.
• منوژن ها میزبان حدواسط ندارند و انتقال آنها از یک ماهی به ماهی دیگر از طریق تماس مستقیم روی می دهد.
• منوژن ها هرمافردیت هستند و تخم یا نوزادان را در آب رها می کنند. نوزاد فوراً به میزبان دیگر می چسبد.
• بهترین راه مبارزه با آلودگی انگلی ماهیان پرورشی جلوگیری از معرفی انگل به سیستم جدید است و می توان آن را با استفاده از اجراء پروتوکل قرنطینه ( 3 هفته قبل از ورود به سیستم جدید قرنطینه شود) انجام داد.
• درصورت عدم امکان قرنطینه، ماهی را برحسب گونه در آب شور یا شیرین که متضاد محیط طبیعی زندگی این انگل باشد قرار می دهیم.
• باید توجه داشت که همانطور که ماهیان در معرض استرس بیشتر به انگل ها مبتلا می شوند، باید بصورت یک قانون طلایی به پرورش دهندگان یادآور شد که لازم است سطح استرس تا حد امکان کاهش یابد. بویژه استرس های انتقال و جابجایی، تغییرات فصلی و کیفیت آب بسیار اهمیت دارند. آموزش به پرورش دهندگان برای کنترل موارد شیوع انگل ها ضرورت دارد.
• آلودگی به انگل ممکن است منجربه آلودگی به باکتری یا ویروس شود که می تواند مستقیماً بدلیل آسیب دیدگی پوست یا بطور غیرمستقیم بدنبال تغییرات فیزیولوژیک و سرکوب سیستم ایمنی روی دهد. بنابراین درصورت بروز انگل ها، پایش عوامل باکتریایی و ویروسی ضرورت دارد.
• باید توجه داشت که عوامل مختلفی در شیوع انگل مؤثر هستند. نمونه های کوچک تر نسبت به انگل آسیب پذیرترند. استرس ازجمله تغییر کیفیت آب و افزایش تراکم می تواند سیستم ایمنی را تحت تأثیر قرار دهد و ماهی را دربرابر انگل مستعد کند. تراکم سبب بروز استرس شده و شیوع انگل را تسهیل می کند و موجب تسریع انتقال انگل از ماهی به ماهی دیگر می شود. تغذیه نامناسب بویژه تغذیه اولیه موجب تضعیف سیستم ایمنی و کاهش مقاومت ماهی می گردد. عوامل محیطی بویژه میزان شوری و نوع سیستم پرورش در شیوع انگل ها مؤثر هستند مثلاً پرورش در تانک یا قفس بدلیل تراکم زیاد موجب افزایش شیوع انگل ها بویژه منوژن ها می گردد. بدین ترتیب باید برنامه ریزی مناسب روش پرورش، مدیریت عوامل محیطی و تغذیه مناسب برای پیشگیری از شیوع انگل ها صورت گیرد.
• حضور یک یا تعدادی انگل در یک ماهی علامت نگران کننده نیست اما تعداد انبوه انگل در ماهی نیاز به درمان جدی جمعیت دارد و باید دربرابر آن واکنش سریع نشان داد.
• تنها عناصر مورد نیاز برای تشخیص مؤثر انگل در مزرعه یک میکروسکوپ نوری جهت اندازه گیری و شکل شناسی آن و دانش پایه ای مربوط به شناخت انگل هاست.
• شناسایی انگل در سطح جنس برای استفاده از روش های درمانی کافی است.
• پایش انگل ها بخش مهمی از مدیریت سلامت است و باید بطور مرتب صورت گیرد تا بتوان دربرابر آن واکنش مناسب اتخاذ کرد.
• درمورد انگل ها کنترل عوامل زیست محیطی، پیشگیری از عوامل بیماری و کاربرد مواد شیمیایی می توانند عوامل بیماری زا را از بین ببرند.
• در روش پرورش تیلاپیا در قفس، با حرکت دادن قفس به قسمت عمقی تر آب می توان از آلودگی انگلی آنها جلوگیری کرد.
• برای استفاده از هر ماده شیمیایی جهت مبارزه با انگل ها ابتدا باید در مقیاس کوچک ارزیابی صورت گیرد.
• انگل منوژن ژیروداکتیلوس در آب های غنی از مواد غذایی یافت می شود و بیشتر ذخایر ماهی های جوان را تحت تأثیر قرار می دهد. تیلاپیا دربرابر انگل ژیروداکتیلوس مقاومت ندارد و این آلودگی می تواند موجب تلفات شدید در مدت کوتاه شود، بنابراین باید بسرعت کنترل شود.
• ژیروداکتیلوس زنده زا است بوسیله قلاب بزرگ و قلابچه های زیاد به آبشش ها، باله ها و پوست ماهی می چسبد و در بررسی ماهیان باید این اندام ها مورد توجه قرار گیرند. جابجایی انگل از یک نقطه به نقطه دیگر بدن ماهی موجب جراحت اپیتلیوم ماهی می گردد. ابتلاء به ژیروداکتیلوس موجب ورود باکتری های تهاجمی شده که سبب آسیب به اپیتلیوم ماهی می شود.
• انگل منوژن داکتیلوژیروس روی آبشش ماهیان یافت می شود و تخمگذار است.
• برای درمان داکتیلوژیروس معمولاً درمان های 4-3 هفته ای توصیه می شود اما جنس ژیروداکتیلوس با یک تیمار از محلول های ضدعفونی کننده نابود می شود.
• منوژن ها را می توان با حمام فرمالین به دو صورت دراز مدت حمام mg/l25، یا در کوتاه مدت حمام mg/l250-150 به مدت 30 دقیقه، کنترل کرد. پرمنگنات پتاسیم بصورت طولانی مدت mg/l2 و در کوتاه مدت mg/l10 به مدت 30 دقیقه نیز برای ازبین بردن منوژن ها بکار می رود. استفاده از پراکسیدهیدروژن، ترکیبات ارگانوفوسفوره و تغییرات شوری راه های دیگر مبارزه با انگل ها هستند.
• استفاده از اکسیژن در طی درمان با حمام فرمالین با توجه به کاهش میزان اکسیژن بسیار ضروری است.
• درطی فرآیند ضدعفونی با فرمالین ماهیان بیمار وارونه می شوند که باید بلافاصله به وان حاوی آب تمیز منتقل شوند.
• برای بیماری های ویروسی تیلاپیا درمان مؤثری بجز جدا کردن و از بین بردن ماهی بیمار وجود ندارد. بهترین درمان پیشگیری، قرنطینه کردن نوزادان و جلوگیری از وارد شدن ماهی های دارای سابقه بیماری ویروسی به کارگاه های پرورش ماهی می باشد.
• در استراتژی پیشگیرانه نوین بیماری، هدف کاهش استرس در مزارع به منظور اجراء یک برنامه آبزی پروری خوب، استفاده از تقویت کننده سیستم ایمنی ماهی و استفاده از واکسن های تجاری دردسترس است. در پرورش متراکم دیگر جانوران پرورشی مأکول مشخص شده که کاربرد وسیع واکسن ها پیش از آنکه جانوران در معرض بیماری قرار گیرند می تواند بیماری های مخرب را کنترل نماید. درعین حال واکسیناسیون در کنار مزایا، محدودیت ها و معایبی نیز دارد.
• هر واکسن مربوط به پاتوژنی خاص است (مثلاً واکسیناسیون در برابر باکتری Streptococcus iniae فقط روی همین گونه اثر می کند). ازسوی دیگر واکسن برای هر نژاد و حتی هر منطقه متفاوت است. بنابراین خرید واکسن آماده از کشورهای دیگر جهت پیشگیری بی فایده است.
• قیمت هر واکسن تیلاپیا 60% قیمت هر بچه ماهی است و چندان به صرفه نیست.
• واکسن زدن تاقبل از بچه ماهی20 گرمی امکان پذیر نیست درحالیکه بچه ماهیان درمعرض آلودگی هستند.
• ماهیان واکسینه شده در مناطق آلوده همانند ماهیان غیرواکسینه در محیط های غیرآلوده عمل نمی کنند.
• تأثیر مطلوب مصرف ماهی تیلاپیا بدلیل نقش حفاظت دربرابر سرطان، افزایش پاسخ ایمنی و پیشگیری بیماری های قلبی و عروقی، سلامت انسان مشخص شده است. این ماهی غنی از کاروتنوئیدها است که بعنوان منبع ویتامین A عملکرد آنتی اکسیدان دارند.
• پس از انجام مطالعات یا پروسه های مختلفی که در آنها از فرآورده های دارویی مختلف استفاده می‌شود، انجام مطالعه تکمیلی بررسی و پالایش باقی مانده های دارویی ضرورت دارد.

ويژگی مناطق کاربرد توصيه ترويجی:
کارگاه های تکثیر و پرورش تیلاپیا