چکیده طرح:

استفاده از آب های داخلی و زیرزمینی در آبزی‌پروری از مهمترین برنامه های شیلاتی سراسر جهان است. تیلاپیا آبزي ارزشمندی است که توسعه پرورش آن بدلیل ويژگي‌هاي زیستی خاص قابل توجه بوده و نخستين گزينه آبزي پروري در آب هاي لب شور محسوب می شود. تیلاپیا برای نخستین بار پس از اخذ مجوزهای لازم در اواخر پاییز سال 1387، براساس شرایط اقلیمی و منابع مسدود آب، به ایستگاه بافق وارد و مطالعات آن آغاز شد.
مطالعه وضعیت سازگاری ورشد تیلاپیا منطقه بافق در تانک های فایبرگلاس و استخر خاکی حاکی از سازگاری و رشد مناسب تیلاپیای نیل وهیبرید قرمز، بازماندگی بالا و FCR پایین بود. نمونه های تک جنس نر شرایط رشد مطلوب تری داشتند. بررسی ها نشان داد شرایط اقلیمی و فاکتورهای آب منطقه برای پرورش تیلاپیا مناسب بود. در مطالعات تکثیر، مناسب‌ترین اندازه وزنی، طولی و سن تخمریزی مولدین تیلاپیای سیاه و قرمز، هماوری مطلق و نسبی، تناوب باروری، دوره انکوباسیون، درصد بازماندگی و برخی عوامل مؤثر بر کیفیت تخم مشخص شد. در مطالعات تولید تیلاپیای تک جنس نر بااستفاده از روش های دارویی، استفاده از دوزهای مشخص هورمون متیل تستوسترون در دوره و زمان مشخص به منظور تولید جمعیت %100 تک ‌جنس تيلاپياي نيل تعریف گردید. در بررسی نیازهای غذایی تیلاپیا در شرایط پرورشی منطقه، بهترین و اقتصادی ترین سطح پروتیین و چربی جهت دستیابی به عملکرد رشدوکارآیی غذا تعریف شد. دستورالعمل پیشنهادی ملاحظات زیست محیطی ارائه گردید. همچنین بررسی ها نشان داد که فعالیت های پرورش تیلاپیا در منطقه فاقد اثرات منفی زیست محیطی بوده و بازده اقتصادی مناسبی دارد. دستاوردهای این بررسی ها و موفقیت مطالعات انجام شده منجربه معرفی تیلاپیا به مزارع خصوصی منطقه بافق در خردادماه 1390 گردید. همگام با تکمیل مطالعات و توسعه بررسی های زیست محیطی، چشم انداز روشنی برای معرفی این ماهی به صنعت آبزی پروری کشور بویژه در استان های مرکزی وجود دارد.

 

اهميت، ضرورت، اهداف و روش تحقيق:
استفاده از آب های داخلی و زیرزمینی در آبزی‌پروری از مهمترین برنامه های شیلاتی درجهان است. تیلاپیا دومین آبزی پرورشی جهان و نخستين گزينه آبزي پروري در آب هاي لب شور بوده و در بیش از 100 کشور جهان پرورش داده می شود. تیلاپیا برای نخستین بار پس از اخذ مجوزهای لازم در اواخر پاییز سال 1387، براساس شرایط اقلیمی و منابع مسدود آب، به ایستگاه بافق وارد و مطالعات آن آغاز شد.
این طرح شامل پروژه های: بررسی وضعیت سازگاری، رشد و بازماندگی تیلاپیا، تعيين بيوتكنيك تكثير و توليد بچه ماهيان نورس، بررسي روش هاي توليدتك جنس نر، تعیین مناسب ترین جیره غذایی پرورش، بررسی اقتصادی پرورش، و ارزیابی اثرات زیست محیطی پرورش ماهی تیلاپیا در شرایط آب لب شوربافق یزد است.
این طرح باهدف معرفي تيلاپيا به صنعت تكثير و پرورش کشور، ضمن بررسی تأثیر فعالیت های پرورش تیلاپیا بر شرایط زیست محیطی منطقه، سازگاری و پرورش و نیز تكثير و تولید بچه ماهیان تیلاپیای نیل Oreochromis niloticus را مورد توجه قرار داده، از سوي ديگر براساس احتياجات غذایي این گونه، جيره های غذايي ساخته شده مورد مقايسه قرار گرفته و در ادامه امكان عقيم سازي نمونه ها جهت جلوگيري از انتشار نمونه ‌های زایا در منابع طبيعي و بهره مندي از بالا بودن رشد و بهره پرورشي مورد بررسی قرار گرفته است.

نتايج و دستورالعمل فني و توصيه ترويجي:
- باتوجه به تنوع فصول آب وهوایی ایران و وجود منابع آب و زمین های شور در کشور، تیلاپیا بدلیل تحمل طیف وسیع آب وهوایی و عوامل زیست محیطی، گزینه ای مناسب برای آبزی پروری موفق محسوب می شود.
- در ایران پرورش تیلاپیا مناسب مناطق سردسیر نبوده و باید از هرگونه برنامه ریزی جهت معرفی به چنین مناطقی جداً پرهیز نمود. درمقابل، توسعه پرورش این ماهی در مناطق گرمسیر کشور که مشکل اشتغال بویژه در حوضه کشاورزی بدلیل شرایط اقلیمی بارز است و از منابع آب شیرین نیز کم بهره می باشند بسیار مطلوب و ضروری به نظر می رسد. ازسوی دیگر وجود دو فصل آب و هوایی زمستان بسیار سرد و تابستان بسیار گرم در بسیاری از مناطق بیابانی و نیمه بیابانی کشور، می تواند در رفع نگرانی های زیست محیطی بدلیل عدم سازگاری این ماهیان با اقلیم های سرد مؤثر باشد.
- پرورش در استخرهای خاکی روشی عمومی و متداول پرورش تیلاپیا است. این روش اگرچه مستلزم بهره مندی گسترده از زمین در عملیات تولیدی است اما بهره برداری از زمین های لم یزرع بویژه در اطراف شهرهای کوچک مناطق گرمسیری کویری و برخوردار از آب های لب شور باعث کاهش هزینه های سرمایه گذاری اولیه شده و متضمن استفاده از نهاده های اقلیمی طبیعی مانند وزش باد، کمترین میزان مصرف انرژی و کاهش هزینه های خوراک است.
- روش پرورش مخلوط دوجنس در استخر خاکی که از طريق ذخیره سازي کم تراكم و تغذيه و كوددهي فشرده در برخی کشورها انجام مي‌شود تا بخش عمده ماهیان قبل از بلوغ و شروع تخمريزي به وزن بازاري برسند مناسب منطقه ما نیست، چراکه علاوه بر مخاطرات زیست محیطی، اندازه اولین بلوغ ماهیان بسیار کوچک است، هرچند در مناطق دوردست باهدف تولید و مصرف اختصاصی خانوار و مصارف محلی، با اعمال نظارت می تواند مفید باشد.
- نظربه تجربه محدود مطالعات تیلاپیا در ایران، در شرایط کنونی برنامه ریزی معرفی تیلاپیا به مزارع بخش خصوصی در مقیاس کوچک و در سیستم های غیرمتراکم و نیمه متراکم مفید به نظر می رسد.
- تراکم پرورش نیمه متراکم تیلاپیا با تعاریف رایج برای آبزیان پرورشی معمول کشور متفاوت و با ذخیره سازی تعداد ماهی بیشتری درواحدسطح صورت می گیرد که تأییدی برکاربرد این روش مفید واقتصادی است.
- نهرهای آب و استخرهای شخصی که در برخی از کشورها برای پرورش تیلاپیا مورد استفاده قرار مي گيرد می تواند الگوی مناسبی برای امرار معاش و افزایش درآمد کشاورزان روستایی باشد.
- سیستم تولید تجاری معمولاً بطور نیمه متراكم در مناطق اطراف شهرها که امكانات پرورشي مانند کودها و منابع غذایی تکمیلی دردسترس هستند انجام می شود. این مناطق همچنين دارای شرايط رشد و ترقی و سودآوری جهت پرورش تیلاپیا می باشند. معمولاً در این سیستم امكانات پرورشي مانند تخم و بچه ماهي، غذا، بارورسازی، صید، حمل و نقل، بازار و برنامه ریزی کلی مدیریت نسبت به سیستم خرده مالكي بيشتر است. باتوجه به نیاز به تولید و اشتغال در شهرهای کوچک کشور، ترویج این سیستم در ایران می تواند بسیار مفید باشد بویژه زمانی که اساس این فعالیت استفاده از آب های لب شور باشد. بعلاوه این روش متضمن تأمین پروتئین مورد نیاز، رونق اقتصاد کشاورزی و اشتغالزایی در مناطق مستعد و کمتر توسعه یافته خواهد بود.
- تولید صنعتی ماهی تیلاپیا اغلب مستلزم سرمایه گذاری هاي كلان است. این سیستم به اجراء حرفه اي سیاست های بازاریابی و مدیریت کلان نیاز دارد. بدلیل نیاز این سیستم به وجود زیرساخت ها و تجهیزات، ایجاد انواع وابستگی ها بویژه نیاز به وام های کلان، استانداردهای خاص، ارتباطات سیاسی و پایداری ارزی و صادراتی، درکنار نیاز به رقابت با کشورهای با پیشینه طولانی در این امر جهت تسخیر بازارهای هدف که اغلب امریکایی و اروپایی هستند، و نیز احتمال وقوع مخاطرات زیست محیطی، در شرایط کنونی توصیه نمی شود.
- تولید تیلاپیا در سیستم های بسته با جریان چرخشی در فضای بسته سالنی با استفاده از فیلترهای زیستی با صافي هاي عمودی و فیلترهای ميكروني که مدیریت آنها مشکل و پرهزینه است در کشور ما بدنبال هدفمندسازی یارانه ها و واقعی شدن قیمت ها بویژه در حوزه انرژی، چندان سودآور نخواهد بود و در شرایط کنونی توصیه نمی شود.
- استفاده از قفس برای پرورش تیلاپیا بدلیل عدم نیاز به سازه خاص کم هزینه است. بنابراین به منظور توسعه پرورش، می تواند به آبزی پرورانی که به آب های عمومی دسترسی دارند اما توان اجراء سازه های پرورشی را ندارند توصیه گردد.
- تولید تیلاپیا در مناطق مختلف کشور باید متناسب با شرایط و امکانات موجود توسعه یابد و بکار بردن الگوی عملی یکسان برای همه مناطق نتیجه مطلوبی نخواهد داشت.
- بطوریکه تجربه برخی کشورها نشان می دهد، درصورت استفاده از آب شیرین و تلفیق با سیستم های کشاورزی خرد نتیجه مطلوب پیش بینی می گردد.
- در مناطق مرکزی کشور ما فصل مناسب آغاز پرورش اوایل بهار است و تأمین بچه ماهی و ذخیره سازی برای استفاده در فصل مناسب باید مد نظر باشد.
- به منظور تولید پایدار تیلاپیا در کشور باید همگام با مطالعات و درنظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی، به برنامه ریزی برای توسعه کارگاه های تکثیر، افزایش تخم و بچه ماهی در مناطق مختلف کشور، بررسی و اصلاح ژنتیکی مولدین پرداخت. استفاده از دستورالعمل های حاصل از مطالعات انجام شده در مرکز تحقیقات بافق می تواند در برنامه ریزی اصولی برنامه های تکثیر و پرورش تیلاپیا تعیین کننده باشد.
- برای انکوباسیون تخم تیلاپیا در کارگاه تکثیر، ظروف پلاستیکی آبخوری مرغ با گنجایش 5 لیتر با جریان آب از بالا بازدهی مناسب داشته و کاربرد آنها توصیه می شود.
- اعمال برنامه های پیشگیری ریسک تکثیرو پرورش تیلاپیا که در ایران قدم های نخستین مطالعات معرفی آن به صنعت آبزی پروری برداشته شده است، ضامن توسعه پایدار این صنعت خواهد بود.
- در زمینه مدیریت خطرپذیری زیست محیطی، توجه به اثرات بوم شناختی، شاخص های سلامت انسان، مسائل اجتماعی و اقتصادی و کنترل بیماری ها حائز اهمیت است.
- مهمترین راه های پیشگیری از بروز مخاطرات زیست محیطی، انتخاب صحیح سایت، کنترل واردات ماهی و مديريت پسماندها است.
- میزان رشد در تیلاپیاهای سیاه و قرمز در بافق در مقایسه با منابع بیشتر بوده و باتوجه به بازماندگی و رشد مناسب می توان گفت تیلاپیا با شرایط آب لب شور بافق بخوبی سازگار شده و قابلیت پرورش دارد.
- در حال حاضر در استخر خاکی جهت پرورش تیلاپیا می توان از غذای کپور با ضریب تبدیل غذایی1.3تا 1.5 استفاده کرد.
- باتوجه به رشد سریع تر جنس نر و باهدف کاهش مخاطرات زیست محیطی، پرورش تیلاپیا به صورت تک جنس نر توصیه می شود.
- احتمال تخمریزی ماهیان تیلاپیا در شرایط منطقه از وزن های بیش از g63 و طول بیش از cm15 (سن 6- 5.5 ماه از پایان جذب کیسه زرده) وجود دارد.
- مناسب ترین گروه های طولی و وزنی مولدین ماده در تیلاپیای سیاه بترتیب cm29-21 و g375-175؛ و در مولدین قرمز بترتیب cm32-25 و g475-250 می باشد که در شرایط مناسب نگهداری تقریباً معادل 6 ماه پس از ذخیره سازی ماهیان 40 گرمی است.
- میانگین فواصل زمانی بین تخمریزی در هردو گروه مولدین تیلاپیای قرمز و سیاه حدود 21 روز و بازماندگی از مرحله مورولا تا جذب کیسه زرده در انکوباتورها بطور متوسط %73-71 بود که باید در برنامه ریزی های تکثیر تیلاپیا مورد نظر قرار گیرد.
- در مقایسه دو گروه مولدین قرمز و سیاه، استفاده از مولدین تیلاپیای سیاه بدلیل بازده تکثیر مطلوب تر همراه با کیفیت بالاتر تخم، مناسب تر از تیلاپیای قرمز و تولید آنها مقرون به صرفه تر خواهد بود.
- در مطالعه حاضر امکان نرسازی جمعیت های تیلاپیا بااستفاده از هورمون متیل تستوسترون تا حد %100 تجربه گردید. کاربرد این روش در مقایسه با لتروزول بدلیل ضریب اطمینان نرسازی بیشتر ارجحیت دارد.
- در شرایط کنونی لازم است تنها بر تحویل بچه ماهی تک جنس متمرکز شد و بخش خصوصی پرورش را دنبال نماید. هرگونه فعالیت تکثیر و تک جنس نمودن تخم و بچه ماهی بدلیل ملاحظات مختلف می بایست تحت نظارت مؤسسه تحقیقات بوده و بدلیل نیاز به بچه ماهی بیشتر، کارگاه های تکثیر توسعه یابند.
- براساس مطالعات تغذیه سطوح پروتئین، چربی و انرژی مطلوب تعیین شد. اتمام مطالعات بهینه سازی جیره غذایی، منجربه ارائه فرمول مناسب براساس احتیاجات غذایی و لحاظ شدن اقتصاد پرورش خواهد شد.
- باتوجه به حساسیت موضوع و شرایط خاص زیست شناختی ماهی تیلاپیا، ارائه بچه ماهیان تک جنس تا مدت پنج سال و پس از آن تحت نظارت مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی، هم موجب رفع نگرانی های زیست محیطی شده و هم جنبه اقتصادی تولید در این صنعت نوپا (پیشگیری از مشکلات مشابه با کشورهایی که منجر به عدم موفقیت این صنعت و روی گردانی آبزی پروران گردید، Lovshin, 2000) منظور می شود.
- پس از طی شدن مدت پنج ساله تکثیر توسط کارشناسان مؤسسه تحقیقات در ایستگاه بافق و حمایت و هماهنگی سازمان شیلات ایران در زمینه ظرفیت تولید، می توان پس از اخذ مجوزهای لازم توسعه کارگاه های تولید بچه ماهیان تک جنس با نظر سازمان شیلات، در چند منطقه دیگر دارای شرایط مناسب در مناطق مرکزی کشور با شرایط اقلیمی مشابه و با نظارت کارشناسان و تحت لیسانس مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی اقدام نمود. شایان ذکر است که باتوجه به مشکلات در بخش آب کشور و توفیق این ایستگاه در تکثیر و تولید ماهی در آب لب شور به نظر می رسد منابع آب هدف بهتر است آب های لب شور گرم مناطق مرکزی کشور باشد، ضمن آنکه انتظارات زیست محیطی را نیز برآورده خواهد ساخت.
- پیش بینی می شود درصورت ارائه ماهیان دوجنس به بخش خصوصی، نگرانی های زیست محیطی فعلیت یافته و عملاً هیچ نظارتی از کارآیی لازم برخوردار نخواهد بود. این امر باید مورد تأکید قرار گیرد که رهاسازی ماهیان دوجنس باعث نابودی این صنعت خواهدگردید و با اهداف توسعه پایدار بشدت درتضاد است. مرکز تکثیر تجاری تیلاپیا می بایست همچون دیگر کشورهای موفق در این صنعت زیر نظر مجموعه های تحقیقاتی فعالیت نماید. روشن است که سرعت رشد صنعت تیلاپیا در دنیا با هیچ محصول آبزی قابل رقابت نمی باشد و درصورت عدم توجه در سال های آینده با چالش های زیادی روبرو خواهیم بود.
- در زمینه عمل آوری، تولید اصلی عمل آوري تیلاپیا فیله می باشد. این فرآورده اغلب با هدف صادرات به کشورهای توسعه یافته صورت می گیرد که البته در مقايسه با گونه هاي اقتصادي پرورشي ديگر فيله كردن تجاری تیلاپیا بسیار مشکل و بازده عمل‌آوري پایین و كمتر از %33 گزارش شده است که در مقايسه با قزل آلا (بيش از %50)، گربه ماهی (بيش از %38)، هامور (بيش از %40)، ماهی سيم دريايي، ماهی سوف مخطط و دیگر ماهی ها بسیار کم است (Snir, 2001). در کشورهای درحال توسعه پرورش تیلاپیا در حیطه کنترل مزارع کوچک پرورش ماهی روستایی بوده و اکثر تولید در مناطق محلی مصرف می شود (Brummett, 2002). بدین ترتیب در شرایط کنونی نیازی به تعجیل در فرآوری این ماهی احساس نمی شود. هرچند ارائه برنامه های آموزشی تهیه فیله و عمل آوری تیلاپیا به تولید کنندگان و مصرف کنندگان ضرورت دارد.
- لازم است ضمن رعایت کلیه جوانب بویژه در زمینه بهبود پرورش بچه ماهیان تیلاپیا، روش های تولیدمثلی وتولید تخم و فنآوری های آن، پایش ژنتیکی، کنترل استرس و بیماری ها، ملاحظات زیست محیطی، مدیریت کیفیت، با هدف ترویج و توسعه پایدار از همینک برنامه ریزی و مورد توجه قرارگیرد. بدیهی است تداوم این مطالعات حتی پس از معرفی این ماهی به صنعت آبزی پروری، تضمینی بر توسعه پایدار این صنعت خواهد بود.

ويژگي مناطق كاربرد توصيه ترويجي:
مناطق غیرساحلی با اقلیم گرم یا معتدل، دارای منابع آب لب شور با ویژگی عدم تداخل منابع آب با آب های آزاد بویژه مناطق مرکزی کشور.